Samodzielność jest jedną z potrzeb rozwojowych człowieka. Prowadzi ona do osiągnięcia niezależności i autonomii w dorosłym życiu. Jest ważnym czynnikiem w procesie kształtowania się odporności psychicznej i rozwoju zdolności adaptacji do zmieniających się warunków w otoczeniu.
Dziecko naturalnie dąży do samodzielności. Przejawia zainteresowanie samodzielnym wykonywaniem czynności, podejmowaniem prostych decyzji. Jeżeli tylko ten naturalny proces nie zostanie zaburzony przez rodziców lub środowisko, doprowadzi on do ukształtowania w dorosłym życiu postawy dążenia do samorozwoju oraz poczucia odpowiedzialności za siebie i za swoje życie.
Na samodzielność składa się kilka aspektów, które się przenikają i uzupełniają. Wyróżniamy:
- samodzielność samoobsługową,
- samodzielność praktyczną (w zadaniach, czynnościach porządkowych, gospodarczych),
- samodzielność społeczną (w trakcie współdziałania z rówieśnikami),
- samodzielność w ocenie (podejmowanie decyzji dokonywanie oceny, odpowiedzialność).
Na rozwój samodzielności wpływa kilka czynników. Są to czynniki wewnętrzne, takie jak np. osobowość, samoocena oraz czynniki zewnętrzne, na które składa się środowisko i relacje społeczne.
Jakie postawy hamują rozwój samodzielności dziecka?
Jednym z czynników blokujących rozwój samodzielności jest nadmierna opiekuńczość rodziców/opiekunów. Nadmierna troska sprawia, że dziecko wycofuje się z podejmowania samodzielnych działań, prowadzi ona także do zniechęcenia i bierności. Jedną z częstych postaw hamujących rozwój samodzielności jest wyręczanie dziecka. Daje ono dziecku jasny sygnał, że rodzic/dorosły zrobi coś lepiej i szybciej od niego. Warto także zwrócić uwagę na komunikaty kierowane do dziecka. Częste komentarze „to jest dla ciebie za trudne”, „uważaj, bo zrobisz sobie krzywdę”, „uważaj, bo zepsujesz”, „jesteś jeszcze za mały”, „ja to zrobię lepiej” sprawiają, że dziecko traci poczucie sprawczości. Negatywnie wpływają one także na poczucie kompetencji
i poczucie własnej wartości.
Jakie są skutki braku samodzielności?
- prowadzi do uzależnienia od rodzica,
- negatywnie wpływa na umiejętność adaptacji do zmieniających się warunków, a co za tym idzie na rozwój odporności psychicznej,
- prowadzi do zmniejszonej aktywności zarówno w dzieciństwie, jak i w dorosłym życiu,
- kształtuje postawę bierności – dziecko przestaje wykazywać się inicjatywą i ciekawością,
- prowadzi do nadmiernego polegania na innych, ciągłego oczekiwania pomocy oraz potrzeby szukania oparcia w innych,
- skutkuje brakiem poczucia sprawczości i kompetencji,
- w przyszłości skutkuje trudnościami z podejmowaniem życiowych wyborów i decyzji,
- negatywnie wpływa na poczucie tożsamości i samoocenę,
- prowadzi do trudności z nawiązywaniem prawidłowych relacji,
- w dorosłości skutkuje trudnościami w dążeniu do samorozwoju, wyznaczaniu i realizowaniu celów.
Jak wspierać samodzielność dziecka?
Przede wszystkim ważne jest umożliwianie dziecku zdobywanie doświadczenia. Samodzielne wykonywanie zadań dostarcza dziecku wiedzy o sobie i kształtuje jego tożsamość.
By wspierać rozwój samodzielności swojego dziecka, kieruj się poniższymi wskazówkami:
- – modeluj odpowiednie zachowania – dziecko najszybciej uczy się poprzez obserwację dorosłych w środowisku,
- stawiaj wymagania adekwatnie do wieku,
- aktywizuj dziecko,
- nie usuwaj przeszkód na drodze dziecka, ale pozwalaj mu na działanie, samodzielne szukanie rozwiązań, nabywanie doświadczenia – wzmacnia to poczucie kompetencji, rodzi poczucie satysfakcji i rozwija poczucie własnej skuteczności,
- twórz okazje do wykazania się samodzielnością, nabywania różnorodnych doświadczeń,
- wyznaczaj role,
- kieruj do dziecka wspierające komunikaty, np. „dobrze sobie radzisz”,
- wspieraj dziecko w razie porażki, zachęcaj do podejmowania kolejnych prób,
- zachęcaj do działania twórczego,
- unikaj nadmiernego kontrolowania, pouczania i poprawiania,
- pomagaj, gdy to konieczne, towarzysz dziecku tak, by miało poczucie, że w razie potrzeby może zwrócić się do ciebie po pomoc,
- wyznaczaj granice i określ zasady – stworzy to bezpieczną przestrzeń dla rozwoju dziecka,
- pozwalaj na popełnianie błędów, próbowanie, szukanie innych rozwiązań,
- bądź cierpliwy,
- motywuj do działania,
- zauważaj wysiłek dziecka, chwal za podejmowane aktywności i wykonane zadania.
Źródła:
E. Jezierska-Wiejak – „Samodzielność”
E. Jędrzejowska – „Samodzielność dzieci w wieku przedszkolnym”
Opracowanie: mgr Paulina Wrażeń, psycholog