Osoby niewidome często skazane są na zależność od innych. Samodzielność to nie tylko umiejętność radzenia sobie bez pomocy innych w zakresie czynności samoobsługowych. To przede wszystkim potrzeba rozwojowa, autonomia, gotowość do podejmowania wyzwań i pokonywania różnych przeszkód. Niezależność może przejawiać się także w organizacji swojej pracy, podejmowaniu nowych wyzwań, gotowości do nabywania wiedzy. Samodzielność w nawiązywaniu i podtrzymywaniu satysfakcjonujących relacji społecznych wydaje się szczególnie istotna. Ważna jest również gotowość do współdziałania i odpowiedzialności. Wiele miejsca poświęca się niezależności emocjonalnej, czyli umiejętności radzenia sobie z uczuciami i reakcjami. Emocjonalna samodzielność jest najtrudniejsza, ponieważ polega na braku uzależnienia od drugiej osoby i od tego, jak cię widzą inni. Zatem jak kształtować i rozwijać te sfery, które warunkują samodzielność osobie niewidomej?
Analizując literaturę przedmiotu możemy zauważyć, że utrudnienia
w samodzielnym, bezpiecznym poruszaniu się i orientacji przestrzennej, związane
z problemami w lokalizacji przeszkód oraz ocenie odległości, wysokości i głębokości niesprawdzalnej dotykiem, zaliczane są do najpoważniejszych konsekwencji niewidzenia. Ich wpływ na funkcjonowanie osoby jest niezwykle rozległy, gdyż tylko zdolność samodzielnego poruszania się umożliwia osobie niewidomej osiągnięcie pełnej niezależności przy podejmowaniu decyzji dotyczących jej działania w przestrzeni fizyczno-społecznej. Z kolei wysokie kompetencje w zakresie orientacji przestrzennej będą wpływać pozytywnie na możliwość aktywnego udziału osoby w życiu zawodowym, kulturalnym czy towarzyskim. Zdolność samodzielnej i bezpiecznej lokomocji osoby niewidomej znosi w dużym stopniu jej ograniczenia w sferze działaniowej oraz w zakresie, kontaktów społecznych, podnosi poczucie wpływu i umiejętności radzenia sobie z problemami. Nie możemy zapomnieć, że osobom niewidomym już najmłodszych lat brakuje naturalnej stymulacji ruchem w zabawach z rówieśnikami. Ograniczenia te mogły spowodować, że osoba niewidoma weszła w dorosłe życie z ogromnymi deficytami w sferze ruchowej. Skutkiem takiego stanu jest brak poczucia bezpieczeństwa, większe zagrożenie wypadkami i ograniczone możliwości korzystania
z wielu form wypoczynku, które dają między innymi poczucie radości życia. Dlatego tak ważne jest uczenie samodzielności osób niewidomych poprzez aktywność fizyczną.
Kształtowanie samodzielności to:
- rozwijanie ufności i wiary we własne możliwości,
- wzmacnianie tendencji do rozwiązywania trudności w oparciu o to, co osoba niewidoma już wie i potrafi,
- motywowanie, by osoba niewidoma podejmowała coraz ambitniejsze, ale jeszcze mieszczące się w granicach jej możliwości zadania,
- stawianie przed osobą niewidomą zadań, które ją angażują na miarę jej możliwości,
- budowanie umiejętności przekładania słów na czyny,
- uczenie pracy samodzielnej i współpracy z innymi.
W budowaniu pozytywnego obrazu siebie niezbędne jest stawianie przed osobą niewidomą wielu różnorodnych zadań. Poszerza się wtedy zakres jej doświadczeń oraz wiedza o sobie. Mądre towarzyszenie osobie z dysfunkcją narządu wzroku pozwala jej pokonać trudności, wyjść z nowych dla niej sytuacji z poczuciem, że sobie poradziła. Dzięki temu jest w stanie podejmować kolejne wyzwania. Z drugiej zaś strony, stawianie osobom
z dysfunkcją wzroku wymagań nieadekwatnych do ich możliwości będzie miało negatywny wpływ na ich rozwój zarówno, wtedy gdy nieadekwatność zadania będzie polegała na przeszacowaniu, jak również na niedocenianiu umiejętności tej osoby.
Sytuacje trudne, które napotykają osoby niewidome często stają się czynnikiem rozwoju, dlatego nie należy eliminować z życia przeszkód i czynić go łatwym. Warto podkreślić, że radzenie sobie z trudnościami zmienia koncepcję własnej osoby, potwierdza zasadność aktywnej postawy wobec życia, wzmacnia orientację kreatywną, dodaje „życiowej mocy”.
Na uwagę zasługuje jeszcze to, iż osoba niewidoma powinna znać i rozumieć specyfikę posiadanej przez siebie dysfunkcji, gdyż umożliwi jej to podejmowanie właściwych wyborów tj. między samodzielnym wykonaniem różnych czynności lub skorzystaniem z pomocy zewnętrznej. Oznacza to, że w toku uczenia się samodzielności osoba z dysfunkcją narządu wzroku powinna rozwijać umiejętność określania, jakie działania może realizować samodzielnie, przy jakich zaś będzie potrzebować wsparcia z zewnątrz, np. poruszania się nieznanym terenie.
W procesie uczenia samodzielności osoby niewidomej nie można zapominać
o konieczności wyzwalania jej aktywności własnej, jak również niezbędne jest podejmowanie oddziaływań zmniejszających lub likwidujących nadmierną brawurę. Lekceważąc konsekwencje swojego niewidzenia osoba niewidoma naraża się na niebezpieczeństwo. Równie ważne jest kształtowanie gotowości zwracania się o pomoc do innych osób i umiejętności precyzyjnego określania jej charakteru i zakresu.
Osoba z niepełnosprawnością wzrokową powinna więc doświadczać sytuacji pełnej samodzielności, warunków korzystania z częściowego wsparcia otoczenia, a także okoliczności, które obligują ją do czasowego zawieszenia swojej niezależności i skorzystania z asysty innych. Zdolność do właściwej oceny, jakie działania będą optymalne z uwagi na posiadaną dysfunkcję, dotyczy zarówno pojedynczych sytuacji dnia codziennego, np. wybór między wzrokowymi a pozawzrokowymi sposobami przygotowania sobie posiłku, decyzja
o samodzielnej lokomocji z białą laską lub skorzystanie z pomocy widzącego przewodnika itp., jak i decyzji determinujących w znacznym stopniu cały bieg życia, np. wybór kierunku studiów, pozwalającego w przyszłości zaistnieć na rynku pracy na poziomie pełnej konkurencyjności w stosunku do osób widzących.
Samowiedza dotycząca niepełnosprawności połączona z wypracowaniem określonych strategii radzenia sobie w sytuacjach trudnych pozwoli na konstruktywne przystosowanie się do faktu uszkodzenia narządu wzroku i do jak najpełniejszego funkcjonowania
w społeczeństwie. Wyposaży ona osobę w zadatki podmiotowości, które będzie ona rozwijać w toku własnej aktywnej działalności.
Podsumowując zagadnienie kształtowania samodzielności nasuwa się cytat dr T. Grzyba (Uniwersytet SWPS) „Naszym zadaniem jest przygotować dziecko do drogi, a nie drogę do dziecka„.
Bibliografia
- A. Bester „Aktywność ruchowa dzieci słabowidzących i niewidomych”.
- pod red. B. Cytowskiej i B. Winczury „Dziecko z zaburzeniami w rozwoju”.
- K. Czerwińska – „Niepełnosprawność wzrokowa – wybrane aspekty psychospołeczne”
- pod red. N. Mordulec-Adamowicz, A. Kosmol, B. Molik – „Adaptowana aktywność fizyczna dla fizjoterapeutów”.
- https://terapiaspecjalna.pl/artykul/ksztaltowanie-samodzielnosci-dzieci-z-niepelnosprawnoscia
opracowanie: mgr Agnieszka Śliwa, pedagog