Mutyzm wybiórczy to zaburzenie, które często budzi niepokój i bezradność u rodziców oraz nauczycieli. Dziecko, które w domu mówi swobodnie, w przedszkolu lub w szkole milczy, choć rozumie wszystko i ma prawidłowo rozwiniętą mowę. Nie jest to upór ani nieśmiałość – to zaburzenie lękowe, które wymaga zrozumienia, cierpliwości i odpowiedniego wsparcia.
Według Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego mutyzm wybiórczy to zaburzenie wieku dziecięcego, polegające na niemożności mówienia w określonych sytuacjach społecznych, mimo że w innych dziecko komunikuje się bez trudności. Zaburzenie to utrudnia osiąganie sukcesów edukacyjnych oraz komunikację społeczną. Aby zdiagnozować mutyzm, opisane zachowanie musi trwać co najmniej miesiąc, a zaburzenia nie da się wyjaśnić brakiem znajomości języka mówionego lub poczuciem dyskomfortu związanego z posługiwaniem się danym językiem – dziecko potrafi mówić, ale lęk blokuje jego mowę w określonych sytuacjach.
Objawy pojawiają się najczęściej w wieku przedszkolnym lub wczesnoszkolnym, gdy dziecko zaczyna funkcjonować w nowym środowisku (np. przedszkole, szkoła). Często to właśnie nauczyciele jako pierwsi zauważają problem dziecka i to oni informują rodziców o możliwości wystąpienia u niego takiego zaburzenia. W domu dziecko mówi swobodnie, śmieje się, śpiewa, w przedszkolu, szkole – nie mówi wcale, bywa napięte, unika kontaktu wzrokowego, nie odpowiada na pytania, może wydawać się „zamrożone”, wycofane, przestraszone, czasem komunikuje się gestem, szeptem tylko do zaufanej osoby.
Rozpoznanie mutyzmu wybiórczego musi być poprzedzone dokładną diagnozą stanu psychicznego i somatycznego dziecka. Diagnoza w poradni psychologiczno-pedagogicznej czy innej specjalistycznej placówce powinna objąć m.in. dokładny wywiad z rodzicami, zebranie informacji ze środowiska przedszkolnego/szkolnego, obserwacje dziecka na terenie placówki, a także diagnozę dziecka przez zespół specjalistów. Rozważone muszą zostać inne ewentualne trudności mogące powodować problem w komunikacji m.in. poważne trudności artykulacyjne, całościowe zaburzenia rozwoju, niepełnosprawność intelektualna czy zaburzenia słuchu. Ostateczną diagnozę mutyzmu wybiórczego stawia lekarz psychiatra dzieci i młodzieży.
Geneza mutyzmu jest wieloczynnikowa. M. Johnson i A. Wintgens, autorytety w obszarze terapii mutyzmu wybiórczego, wymieniają trzy komponenty wpływające na warunkowanie lęku przed mówieniem: reaktywna osobowość (kombinacja czynników biologicznych i psychologicznych czyniących daną osobę bardziej podatną na wystąpienie zaburzeń lękowych), wydarzenia życiowe (warunkowanie lęku z oczekiwaniem mówienia np. rozpoczęcie edukacji), zachowania podtrzymujące (reakcje otoczenia wzmacniające lęk przed mówieniem).
Mutyzm wybiórczy nie mija sam. Wymaga cierpliwego, stopniowego podejścia opartego na redukcji lęku i budowaniu poczucia bezpieczeństwa. Pomoc dla dziecka z mutyzmem wybiórczym powinna być wieloaspektowa – zalecane jest oddziaływanie długofalowe, czynnie angażujące rodzinę, środowisko przedszkolne/szkolne oraz innych specjalistów. Przeprowadzone dotychczas badania naukowe pozwalają zauważyć wspólne elementy dla działań terapeutycznych, uznanych za skuteczne:
- zaplanowanie psychoedukacji oraz działań terapeutycznych na terenie placówki edukacyjnej,
- psychoedukacja rodziców oraz zaangażowanie ich w terapię,
- terapia behawioralna lub poznawczo-behawioralna która ma na celu zapoznanie dziecka ze sposobami radzenia sobie z lękiem.
Przy wyborze odpowiednich oddziaływań należy wziąć pod uwagę wiek dziecka, nasilenie lęku oraz kontekst rodzinny. W przypadku małego dziecka, oprócz oddziaływań na terenie przedszkola, ważnym jest położenie nacisku na formy angażujące rodziców lub całą rodzinę; w pracy z nastolatkiem, oprócz oddziaływań na terenie szkoły, pozytywny efekt może przynieść uczestnictwo w terapii indywidualnej czy grupowej.
Kiedy rodzic dostanie informację o niepokojącym zachowaniu dziecka na terenie placówki edukacyjnej lub sam zauważy u niego objawy wskazujące na mutyzm wybiórczy, bardzo ważnym jest zgłoszenie się na konsultacje i omówienie trudności dziecka ze specjalistą np. psychologiem dziecięcym. Wczesna diagnoza oraz podjęcie oddziaływań terapeutycznych pozwalają dziecku odzyskać poczucie bezpieczeństwa i stopniowo otworzyć się na komunikację. Nieleczony mutyzm wybiórczy może być przyczyną wielu negatywnych konsekwencji w przyszłości takich jak np. izolacja społeczna, niska samoocena i pewność siebie, słabe wyniki w nauce, samoleczenie za pomocą narkotyków i/lub alkoholu.
Najważniejsze to nie naciskać, nie zmuszać, lecz wspierać krok po kroku w atmosferze akceptacji i zaufania. Dzięki cierpliwości i odpowiedniemu wsparciu dzieci z mutyzmem mogą pokonać lęk i zacząć mówić swobodnie w każdym środowisku. Milczenie dziecka z mutyzmem wybiórczym to nie bunt, to wołanie o pomoc, które warto usłyszeć.
Opracowała: mgr Jessika Podgórska, psycholog
Na podstawie:
- „Mutyzm wybiórczy. Praktyczny przewodnik.” pod redakcją Moniki Andrzejewskiej
materiałów dostępnych na stronie www.mutyzm.pl