Każdy z nas mierzy się w swoim życiu z różnorakimi trudnościami. Niektóre z nich
stanowią dla nas jedynie niewielkie wyzwanie, podczas gdy z innymi bardzo ciężko jest nam
sobie poradzić. Z przeciwnościami losu zmuszeni są walczyć nie tylko dorośli, ale także dzieci i młodzież. Jako rodzice, chcielibyśmy uzbroić nasze pociechy w coś, co pomogłoby im stawiać czoła wszystkim kłopotom, które stają na ich drodze. Takiego rodzaju „tarczą ochronną”, którą możemy budować i wzmacniać poprzez wdrożenie prostych działań i nawyków, jest odporność psychiczna.
Czym jest odporność psychiczna? Jest to nic innego, jak zdolność do skutecznego
radzenia sobie zarówno ze stresem życia codziennego, jak i z wydarzeniami o charakterze
traumatycznym. Przejawia się ona w umiejętności podnoszenia się po porażkach i dochodzenia do siebie po przeżyciu przykrych doświadczeń. Osoba odporna psychicznie zazwyczaj posiada przekonanie, że świat jest bezpiecznym miejscem, przejawia optymistyczne nastawienie wobec życia, sprawnie powraca do równowagi emocjonalnej po niepowodzeniu oraz wierzy w siebie i swoje możliwości. Nowe sytuacje wywołują w niej z reguły ciekawość zamiast lęku i potrafi adekwatnie się wobec nich zachować. Odporność psychiczna jest mocno powiązana z budowaniem silnego, stabilnego poczucia własnej wartości. Możemy wyróżnić cztery ważne filary odporności psychicznej:
1. Postrzeganie życiowych wyzwań jako szansy na rozwój, zamiast jako zagrożenia;
2. Wysoki poziom wiary w siebie;
3. Zdolność do wytrwałego dążenia do celu pomimo przeszkód;
4. Poczucie wpływu na swoje życie i swoje otoczenie.
Podczas gdy dzieci z niską odpornością psychiczną często rezygnują z podejmowania
nowych lub złożonych zadań z uwagi na poczucie zagrożenia z powodu obawy przed porażką, dzieci odporne psychicznie koncentrują się na powierzonym im zadaniu i skupiają swoją uwagę na tym, co należy wykonać, aby osiągnąć upragniony cel. Choć napotkane trudności również są dla nich frustrujące, to są zmotywowane do ich pokonania i wierzą w swoją możliwość odniesienia sukcesu. Przezwyciężenie przeciwności umacnia w nich tę wiarę i tym samym pozytywnie wpływa na dalsze kształtowanie się ich odporności.
Poziom odporności psychicznej danej osoby zależy od wielu różnych czynników.
Czynniki, które pozytywnie wpływają na kształtowanie się umiejętności stawiania czoła
wyzwaniom nazywamy czynnikami ochronnymi – ponieważ to właśnie one umacniają nas
i chronią przed negatywnymi skutkami napotykanych trudności. Ważną rolę pełnią tutaj takie czynniki, jak: samodzielność, niski poziom napięcia emocjonalnego, poczucie kontroli,
pozytywna samoocena, dobre relacje rówieśnicze, wsparcie i ciepło ze strony bliskich, a także odpowiednie metody wychowawcze ze strony rodziców.
Skoro wiadomo już, że oddziaływania rodziców mają wpływ na odporność psychiczną
dzieci, pozostaje zatem pytanie – co można zrobić, aby wesprzeć swoje pociechy w tym
procesie? Oto kilka przydatnych wskazówek:
• Nauka radzenia sobie ze stresem – Gdy dziecko napotyka trudności i jest narażone
na niepowodzenie, w naturalny sposób rodzi to w nim frustrację i wywołuje
nieprzyjemne emocje. Ważne jest, aby wyposażyć dzieci w określone techniki, które
pozwolą im obniżyć odczuwane napięcie i pomogą poradzić sobie w trudnych
momentach (np. poprzez stosowanie głębokich oddechów, przyjemne myśli,
ściskanie gniotka, aktywność fizyczną itp.)
• Stawianie adekwatnych wymagań – Stawianie przed dzieckiem zbyt łatwych zadań
nie daje mu szansy na rozwój i nie wzmacnia jego samodzielności, natomiast zbyt
wysokie oczekiwania, będące poza możliwościami dziecka, stwarzają presję
i poprowadzą do szybkiego zniechęcenia. Z tego względu ważne jest, aby
dostosowywać zadania do umiejętności, aby adekwatnie odpowiadały na bieżące
potrzeby dziecka – nasze oczekiwania nie mogą być zatem ani zbyt niskie, ani zbyt
wygórowane
• Dzielenie się swoimi doświadczeniami – Jako dorośli często chcemy pokazać
swoim dzieciom, że jesteśmy silni, odważni i dobrze radzimy sobie ze wszystkim
co nas spotyka. Istotne jest jednak pokazywanie im także naszych słabszych stron
i wykorzystywanie własnych porażek jako cennych lekcji. Warto jest dzielić się
opowieściami o sytuacjach, w których zmierzyliśmy się z jakimś trudnym dla nas
wyzwaniem i sposobem, w jaki udało się je nam przezwyciężyć
• Rozwijanie umiejętności rozwiazywania problemów – Krytyczne myślenie
i zdolność do rozwiązywania problemów to niezwykle przydatne umiejętności,
które możemy ćwiczyć podczas codziennych zajęć, np. poprzez wspólne
rozwiązywanie łamigłówek, czy też podczas grania w różnego rodzaju gry
kooperacyjne lub rywalizacyjne;
• Budowanie pozytywnej samooceny – W procesie kształtowania wiary w siebie
niezwykle ważną rolę pełnią pochwały. Istotne jest jednak, aby nie skupiać się tylko
na efekcie pracy dziecka, ale docenić jego starania. Dzięki temu pokazujemy,
że oprócz osiągnięcia danego celu, bardzo ważny jest także nasz włożony wysiłek
– takie nastawienie motywuje do podejmowania kolejnych prób działania, nawet
w przypadku niepowodzenia
• Ćwiczenie umiejętności planowania – Gdy dziecko staje przed jakimś nowym lub
złożonym zadaniem, może wydawać mu się ono nie do wykonania, przez co łatwo
się zniechęca i obawia się porażki. Możemy pomóc mu w tym poprzez naukę
planowania poszczególnych kroków, jakie powinniśmy wykonać, aby dojść do celu.
Jedno większe zadanie podzielone na kilka mniejszych staje się mniej
przytłaczające, a realizacja poszczególnych etapów pomaga uwierzyć dziecku we
własne możliwości
• Kształtowanie optymistycznego nastawienia – Z reguły łatwiej jest mierzyć się
z wyzwaniami, gdy charakteryzuje nas optymistyczne nastawienie do życia i świata.
Możemy pomóc dziecku w rozwijaniu takiej postawy np. poprzez wspólne
zapisywanie pod koniec każdego dnia kilku rzeczy, za które jesteśmy
wdzięczni/rzeczy, które sprawiły nam tego dnia przyjemność.
Na koniec, warto podkreślić, że choć zadaniem rodzica jest ochrona dziecka przed
niebezpieczeństwem, to nie powinniśmy za wszelką cenę eliminować z jego życia wszystkich przeszkód i trudności. Zbyt mocna chęć ochrony dzieci przed niepowodzeniami i niełatwymi doświadczeniami może paradoksalnie pozbawić je szansy na nabycie ważnych życiowych umiejętności, które w przyszłości pozwolą im poradzić sobie z wyzwaniami i stresem.
Polecana literatura:
• Khanna, M., Kendall, P. (2023). Dziecko odporne psychicznie. Jak wychować
odważne i otwarte dzieci w świecie pełnym lęku?. GWP.
• Kuzawińska, P. (2024). Budowanie odporności psychicznej u dzieci. Praktyczny
przewodnik dla rodziców, nauczycieli i terapeutów. Psychologiadziecka.org.
• Młodnicka, U., Waligóra A. (2022). Odwagi, Pinku! Książka o odporności
psychicznej dla dzieci i rodziców trochę też. Sensus.
Przygotowała: mgr Dominika Szwed, psycholog