Kłopoty w zakresie uwagi są jednym z częstych powodów zgłoszeń uczniów na diagnozę
w poradni psychologiczno-pedagogicznej. Warto więc trochę dokładniej przyjrzeć się kilku zagadnieniom związanym z uwagą – czym jest uwaga, gdzie ma swoje neurofizjologiczne podstawy, jakie są jej cechy, jak się rozwija i co sprzyja jej dobremu funkcjonowaniu.
Czym jest uwaga i jakie są jej neurofizjologiczne podstawy?
Uwaga to zdolność do selekcji wrażeń zmysłowych, ruchów, śladów pamięciowych, to zdolność do skierowania świadomości na działające bodźce. Uwaga umożliwia wyodrębnienie treści istotnych dla określonych czynności poznawczych i pozwala na kontrolę ich przebiegu. Uwaga porządkuje nasze zachowanie czyniąc je, z naszego punktu widzenia, adekwatnymi do sytuacji. Stanowi też podstawę zdolności samoregulacyjnych tak ważnych w funkcjonowaniu poznawczym, społecznym i emocjonalnym. W świetle badań psychologicznych i neurofizjologicznych uwaga jawi się jako „centralny procesor” systemu poznawczego człowieka. Umożliwia funkcjonowanie naszej świadomości i niemal wszystkich wyższych czynności poznawczych. W strukturach mózgowych istotne dla działania procesów uwagi są: twór siatkowaty, wzgórze, specyficzne jądra wzgórza, hipokamp oraz jądro ogoniaste i płaty czołowe.
Na podstawie współczesnych badań w ramach tzw. neuronauki można powiedzieć, że uwaga funkcjonuje na bazie anatomicznych struktur mózgu różnych od struktur odpowiedzialnych za inne procesy poznawcze. Można ją traktować jako efekt działania „urządzenia uwagowego” zlokalizowanego w różnych częściach mózgu –od tworu siatkowatego w pniu mózgu, poprzez wzgórze do części czołowych. „Urządzenie uwagowe” pośredniczy zarówno w aktywizacji różnych procesów poznawczych, takich jak: spostrzeganie, myślenie, zapamiętywanie, odtwarzanie, uczenie się czy zachowanie, jak i również w ich hamowaniu. Świadoma kontrola nie jest warunkiem koniecznym funkcjonowania „urządzenia uwagowego” tzn. może ono funkcjonować automatycznie (niezależnie ) od świadomej kontroli (odruch orientacyjno-badawczy, uwaga mimowolna).
Ważne cechy uwagi: selektywność, natężenie, stabilność, dynamika, podzielność, zakres.
Selektywność uwagi to kierowanie jej tylko na niektóre bodźce, przedmioty, zjawiska, osoby, czynności, z pominięciem innych. Pozostaje w związku z: intensywnością bodźca, jego znaczeniem, naszymi zainteresowaniami, nastawieniem, potrzebami czy wiedzą. Selektywność uwagi pozwala na wyodrębnienie pewnych cech, sygnałów i bodźców z szerszego, zróżnicowanego tła czy z kontekstu. W zależności od woli i naszej kontroli wyróżniamy uwagę mimowolną i dowolną. Mimowolna selektywność uwagi może wystąpić ze względu na cechy bodźców takie, jak: nowość, zmiana, ruch, intensywność, wielkość, kształt, kontrast, barwa, powtarzalność, lokalizacja, znaczenie. Natomiast dowolna selektywność uwagi może być wyrazem trwałych lub chwilowych zainteresowań, potrzeb, nastawienia, gotowości percepcyjnej, wiedzy lub stanu emocjonalnego.
Skupienie uwagi (czyli koncentracja, ogniskowanie i natężenie uwagi). To stopień, w jakim osoba skupia się na pewnych bodźcach. Ta cecha uwagi określa stopień zaangażowania określonych operacji poznawczych w wykonywanie jakiegoś zadania (czyli natężenia uwagi). Ze względu na przedmiot uwaga może być zogniskowana na spostrzeganym obiekcie, na działaniach, na pojęciach czy przekonaniach. Ze względu na czas trwania może mieć większą lub mniejszą trwałość (stabilność uwagi). Stabilność koncentracji uwagi rozumiana jest jako utrzymywanie uwagi przez dłuższy czas na spostrzeganych przedmiotach, bodźcach czy etapach działania.
Dynamika uwagi (jej przerzutowość, giętkość) to zdolność do szybkiego przenoszenia uwagi
z jednego przedmiotu na drugi, przechodzenia od jednego źródła bodźców do innego lub od jednej czynności do drugiej. Przerzutowość uwagi może być świadomie kontrolowana, ukierunkowana na pewien cel, planowa i systematyczna (np. gdy poszukujemy w spostrzeganych elementach cech wspólnych czy różnic). Przerzutowość uwagi może też być bez określonego celu i mieć charakter zwykłego przesuwania uwagi mimowolnej.
Zakres uwagi (czyli jej pojemność) definiowany jest jako liczba elementów, które osoba potrafi ująć aktem uwagi, czyli spostrzec w przeciągu bardzo krótkiego czasu (ok1/10sekundy), czasu zbyt krótkiego by przenieść wzrok z jednego elementu na drugi. Możliwości poszczególnych osób w tym zakresie to 6-10 elementów. Zakres uwagi zależny od takich czynników, jak: intensywność oświetlenia, czasu ekspozycji, kontrastowości, kształtu, wielkości, barwy bodźca, itp. Ze względu na posiadane umiejętności poznawcze osoby zakres uwagi zależy od: zdolności do tworzenia struktury ze spostrzeganych elementów, zdolności do wyodrębniania pewnych cech i szczegółów z tła, znajomości bodźców lub wcześniejszych ćwiczeń w tym zakresie.
Podzielność uwagi rozumiana jest jako jednoczesne wykonywanie dwu lub więcej czynności,
z których każda wymaga skupienia się. Jeśli zadanie jest proste wówczas zasoby uwagi są łatwo przydzielane różnym aspektom zadania. Trudniejsza jest podzielność uwagi przy zadaniach coraz bardziej złożonych. Tu pomocny staje się trening i automatyzacja niektórych czynności. Podzielność uwagi to cecha, która pojawia się i doskonali wraz z wiekiem, wiedzą i doświadczeniem.
Rozwój uwagi następuje w sposób samorzutny i zależy od:
- indywidualnych cech tempera mentalnych,
- procesów dojrzewania centralnego układu nerwowego,
- wpływów zewnętrznych, środowiskowych.
Rozwój uwagi.
Już w okresie życia płodowego płód reaguje ruchowo na niewygodną pozycję, na silny hałas czy strumień światła skierowany na brzuch matki. Dziecko rodzi się ze zdolnością reagowania na bodźce, które pojawiają się wokół niego- odruch orientacyjno-badawczy. Jest to wrodzona zdolność i ma charakter obronny, polega na zwróceniu uwagi na działający aktualnie bodziec przy jednoczesnym przerwaniu dotychczasowej czynności. Do 4 miesiąca życia dziecka dominuje odruch orientacyjno-badawczy, najpierw tylko na silne bodźce, a z czasem na coraz to słabsze. W okresie od 4 do 7 miesiąca życia następuje intensywny rozwój uwagi mimowolnej (która może dominować nawet do
10 roku życia). Jest to okres, gdy zawieszamy dziecku różne kolorowe zabawki, dajemy grzechotki, dziecko łapie różne przedmioty, wkłada je do buzi, podejmuje pierwsze próby manipulowania nimi, co w efekcie dostarcza mu kolejnych bodźców i stopniowo wydłuża koncentrację uwagi na danym przedmiocie. Około 3 roku życia u dziecka zaczyna coraz bardziej intensywnie rozwijać się uwaga dowolna. Jej największe postępy następują w wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym,
a doskonali się nawet do 18-20 roku życia.
Czas skupienia uwagi na poszczególnych etapach rozwoju:
- 7-8 miesiąc życia –dziecko skupia się na jednej zabawce od 1 do 3 minut, podanie kilku zabawek nie powoduje sumowania się czasu skupienia, najkorzystniej jeśli wokół dziecka naraz jest do 6 zabawek;
- 1-3 rok życia –skupienie się na jednej zabawce wynosi od 5 do 10 minut, a dla przykładu przy jedzeniu skupienie wynosi około 1 minuty;
- 3-4 lat –skupienie na zabawie od 15 do 20 minut, ale uwaga dowolna przy różnych proponowanych dziecku czynnościach czy zadaniach to około 10 minut;
- 5-6 lat –zabawa w skupieniu około 30-40 minut, ale uwaga dowolna w czasie zajęć to około 20 minut;
- wiek młodszy szkolny (klasy I-II) – 15-20 minut skupienia uwagi dowolnej na zajęciach, ale konieczne częste przerwy, bo siedzenie w ławkach nie sprzyja uwadze, dużo rozproszeń uwagi ze względu na liczne bodźce w klasie;
- klasy III-IV –możliwości skupienia uwagi dowolnej do 60 minut, ale jeśli dziecko zainteresuje treść zajęć i wykonywane danych czynności.
Stopień koncentracji uwagi (czyli jej natężenie) wzrasta wraz z wiekiem dziecka. Do 1 roku życia byle bodziec wywołuje odruch orientacyjno-badawczy i dlatego skupienie uwagi jest słabe. Do około 2 roku życia dzieci lepiej koncentrują się na czynnościach ruchowych, co wiąże się z ich intensywnym rozwojem psychomotorycznym w tym okresie. W wieku 3-6 lat pojawia się ciekawe zjawisko – „dzieci głuchną” – potrafią się tak silnie skoncentrować na ulubionej zabawie czy innej aktywności, że nie odbierają nawet silnych bodźców z otoczenia. Jest to przejaw silnej koncentracji uwagi przy braku jej podzielności i małym jej zakresie. W młodszym wieku szkolnym dzieci potrafią się silnie skoncentrować, ale kosztem dużego wysiłku, stąd potem potrzebują odpoczynku i relaksu.
Zakres uwagi zależy od wieku dziecka, liczby doświadczeń oraz od jego indywidualnych zdolności poznawczych. Do 3 roku życia zakres uwagi jest mały. Gdy za dużo bodźców to uwaga ciągle przerzuca się z bodźca na bodziec, przez co nie skupia się na żadnym dostatecznie długo by go przeanalizować i zareagować adekwatnie. Wywołuje to duże zmęczenie, rozdrażnienie i pobudzenie dziecka. W wieku przedszkolnym dzieci potrafią w krótkim czasie zauważyć kilka bodźców.
W młodszym wieku szkolnym mają zdolność zauważyć do kilkunastu przedmiotów, zapamiętać je
i odtworzyć.
Podzielność uwagi zależy od stopnia dojrzałości układu nerwowego, ogólnej sprawności ruchowej, od poziomu procesów poznawczych i wykonawczych. Do 3 roku życia dzieci nie mają podzielności uwagi. Gdy zajmują się zabawą nie odbierają i nie reaguje na inne bodźce. W wieku przedszkolnym podzielność uwagi jest mała –np. jak ubiera buty to przerywa rozmowę, jak rozmawia to przestaje rysować, itp. W młodszym wieku szkolnym podzielność uwagi doskonali się stopniowo.
I tak na początku nauki, np. gdy dziecko pisze to nie skupia się na tym, co mówi wówczas nauczyciel, jeśli słucha nauczyciela to przerywa pisanie. Dopiero gdy pewne czynności się zautomatyzują dziecko może wykonywać i równocześnie utrzymywać uwagę na dodatkowych bodźcach czy czynnościach. Im większa podzielność uwagi tym mniejsza jej odwracalność. Odwracalność uwagi u dzieci polega na skierowaniu uwagi z jednego bodźca na inny. Np. żeby nie płakało zwracamy jego uwagę na ulubioną zabawkę.
Czynniki, które wpływają na poprawę jakości uwagi.
Uwaga dziecka rozwija się od bieguna przypadkowości ku intencjonalności. Czyli od uwagi mimowolnej, która wywoływana jest przez atrakcyjność bodźca do uwagi dowolnej zależnej od woli, wyznaczonego celu czy zainteresowania. Odruch orientacyjno-badawczy i uwaga mimowolna uruchamiane są przez nagłe, pojawiające się niespodziewane bodźce np. głośny dźwięk, bodziec nieznany, bodźce silne wybijające się z otoczenia np. huk, mocne światło, jaskrawe barwy, ale też przez bodźce znane ale pojawiające się w nowej sytuacji.
Dla prawidłowego funkcjonowania uwagi ważne jest sterowanie jej selektywnością czyli ignorowanie nadmiaru bodźców. Celowa selektywność uwagi, a więc umiejętność skierowania jej
i utrzymania na określonych bodźcach, treściach, czynnościach jest konieczna dla procesu uczenia się. Gdy uwaga kierowana jest na zbyt dużą liczbę bodźców równocześnie to prowadzi to do chaosu
i zagubienia informacyjnego, a w konsekwencji do braku zrozumienia informacji, bądź błędnego jej zrozumienia. To np. sytuacja, gdy wokół dziecka znajduje się bardzo duża liczba atrakcyjnych zabawek, które przyciągają jego uwagę. Co chwilę inna, więc dziecko sięga po przedmiot ale nie podejmuje zabawy, bo już zauważyło następną zabawkę. Innym przykładem takiej sytuacji jest np. klasa lekcyjna, gdzie wokół ucznia znajdują się liczne, kolorowe pomoce dydaktyczne ściągające jego uwagę. W tym samym czasie nauczyciel coś mówi, inne dzieci kręcą się, ktoś pyta, coś spada, słychać dźwięki z korytarza, itp. Każdy z tych bodźców ściąga uwagę ucznia, który nie potrafi dokonać ich selekcji –uwaga przerzuca się na kolejne bodźce a uczeń nie jest w stanie efektywnie uczestniczyć
w zajęciach. Dlatego tak ważna jest konieczność ograniczania nadmiaru bodźców w przypadku dzieci
i młodszych uczniów.
Kolejnym czynnikiem wpływającym korzystnie na funkcjonowanie uwagi jest uczenie doprowadzania do końca rozpoczętej aktywności. Czyli uczenie sekwencyjności działań
i uporządkowania przy wykonywaniu różnych czynności. To stopniowe wydłużanie uwagi na wybranej zabawce, na podjętej krótkiej zabawie. Uczenie przechodzenia przez kolejne elementy zabawy –jej rozpoczęcie, wykonywanie określonych czynności, zakończenie zabawy poprzez odłożenie, uporządkowanie przedmiotów do niej użytych i ewentualne przejście do następnej zabawy. Powtarzanie tego schematu przy różnych aktywnościach podejmowanych przez dziecko uczy je uporządkowania, wytrwałości w doprowadzaniu do końca rozpoczętych czynności oraz rozwija gotowość do coraz dłuższego skupiania uwagi na określonej czynności. Uczy pamiętania pewnej sekwencji i kolejności działań. Podejmowanie powyższych działań będzie sprzyjało przygotowaniu dziecka do powielania uporządkowania i kończenia rozpoczętych zadań przy nauce szkolnej. Koncentracji uwagi i jej utrzymaniu sprzyja prezentacja zabawy, ćwiczenia czy innej aktywności, którą chcemy by dziecko (uczeń) wykonywał. Im młodsze dziecko (uczeń) to nie wystarczy tylko powiedzieć, co ma zrobić , trzeba to jeszcze pokazać –zademonstrować. W tym zakresie ważna jest atrakcyjność takiej prezentacji. Im bardziej obrazowo i ciekawie, tym bardziej interesujące i dostępne. Wzbudzenie zainteresowania dziecka (ucznia) ułatwia utrzymanie uwagi (jej natężenie i stabilność). Podtrzymywaniu uwagi sprzyjają: atrakcyjność materiału dla dziecka (ucznia), stopniowe zwiększanie stopnia trudności zadań, uwzględnianie zainteresowań dziecka oraz zaangażowanie
i entuzjazm dorosłego (pasja i zaangażowanie przyciągają innych). Innym czynnikiem, który pozytywnie wpływa na utrzymanie uwagi jest stosowanie wyłącznie ważnych komunikatów – najlepiej krótkich i konkretnych poleceń. Istotnym elementem jest wspomniana już wcześniej redukcja liczby bodźców rozpraszających uwagę, a zadbanie o zwiększenie intensywności bodźców istotnych, ważnych i pomocnych dla danej czynności. Uwagę będzie przyciągać to co nowe, atrakcyjne, oryginalne. W przypadku najmłodszych lepszej uwadze będzie sprzyjał ruch i dotyk. Pomocne
w utrzymaniu i jakości uwagi jest też odwoływanie się do wcześniejszych doświadczeń i wiedzy dziecka (ucznia).
W rozwoju uwagi i jej dobrym funkcjonowaniu ważne jest ćwiczenie przerzutowości uwagi.
Tu pomocne są zabawy, gdy poprzez różne sygnały oznaczamy początek, zakończenie czy zmianę aktywności. Np. na dźwięk bębenka wszyscy zatrzymują się, a na dźwięk dzwonka biegają. Umówione sygnały, najczęściej wizualne lub dźwiękowe, wytyczają rozpoczęcie lub zakończenie danej czynności oraz przejście do nowej aktywności. Z czasem takim sygnałem staje się polecenie słowne, pytanie czy przeczytana treść zadania. Istotne jest też ćwiczenie umiejętności utrzymywania uwagi na seriach, ciągach i sekwencjach czyli umiejętności śledzenia określonego działania. Następnie podążania za i włączania się w ich wykonywanie, aż po nabycie umiejętności samodzielnego podejmowania prezentowanego działania. W praktyce to sytuacje gdy dziecko najpierw przygląda się temu, co robi dorosły czy inne dziecko, po chwili zaczyna zachowywać się podobnie i naśladuje to co widzi, wykonuje prezentowaną czynność kontrolując jednocześnie co dalej robi ta druga osoba. Po pewnym czasie wykonuje samodzielnie daną czynność (nabrał pewności, nauczył się kolejnych kroków, zautomatyzował daną umiejętność).
Pozytywny wpływ na rozwijanie uwagi mają też różne oddziaływania środowiska wychowawczego i edukacyjnego. Pierwszymi i podstawowymi są oddziaływania związane ze zaspokojeniem podstawowych potrzeb biologicznych oraz psychicznych dziecka, a także atmosfera emocjonalna środowiska, w którym dziecko przebywa. Bez zaspokojenia podstawowych potrzeb niemożliwe są pozytywne oddziaływania na inne funkcje związane z naszym funkcjonowaniem poznawczym, społecznym i emocjonalnym. Sprzyjająca atmosfera środowiska – przyjazna dziecku, ciepła i akceptująca je z jego mocnymi oraz słabymi stronami. Ważne jest też stawianie dziecku adekwatnych dla jego wieku i rozwoju uwagi wymagań. Brak akceptacji dziecka, koncentracja na krytyce, napięcia i konflikty, stawianie zbyt niskich lub zbyt wygórowanych wymagań będą niekorzystnie wpływać na koncentrację i utrzymanie uwagi na zadaniach. Mogą stać się źródłem lęku przed podejmowaniem jakichkolwiek działań. Wyrabiać negatywne nastawienie do uczenia się oraz wyrabiać przekonanie o braku zdolności do utrzymania uwagi. Stres, napięcie, lęk nie sprzyjają uwadze. Pozytywnie na rozwijanie uwagi wpływa czytanie dziecku przez dorosłych. Może być ono połączone ze wskazywaniem na ilustracjach różnych elementów w przypadku małych dzieci, odpowiadaniem na różne pytania do przeczytanego tekstu w przypadku starszych dzieci czy rozmową na temat tego, co mnie zainteresowało w przeczytanym fragmencie w przypadku starszych uczniów. Korzystnie na rozwój uwagi dziecka wpływa wyjaśnianie doświadczanych przez nie różnych zdarzeń, celowe wzbogacanie wiedzy, zachęcanie do rozmów na różne tematy, wzbudzanie i wzmacnianie jego zainteresowań.
Czynniki wewnętrzne, które wpływają na uwagę to wiek, wiedza i doświadczenie, zainteresowania nasze nastawienie. Jeśli wiem że dane wiadomości czy umiejętności są przydatne i pomogą mi
w realizacji postawionych sobie celów, to będę się przy tym lepiej i dłużej koncentrował. Na funkcjonowanie uwagi mogą też wpływać: aktualny stan zdrowia, samopoczucie, ilość snu, poziom zmęczenia, problemy jakich obecnie doświadczam.
Podsumowanie
Uwaga jest niezbędnym elementem naszego funkcjonowania i uczenia się. Jej działanie ma swoje podłoże w prawidłowym rozwoju określonych obszarów mózgu. Poszczególne cechy uwagi takie, jak: selektywność, natężenie, stabilność, dynamika, podzielność oraz zakres rozwijają się samoistnie wraz z wiekiem i dojrzewaniem układu nerwowego. Istotny wpływ na poszczególne elementy uwagi mają też właściwe oddziaływania środowiska wychowawczego i edukacyjnego. Mam nadzieję, że zaprezentowane prawidłowości na temat funkcjonowania uwagi okażą się pomocne
w zrozumieniu obserwowanych u dzieci i uczniów różnych trudności w zakresie uwagi. Pozwolą na lepsze, oparte o wiedzę rozwojową, planowanie i realizowanie oddziaływań edukacyjnych. Przyczynią się do opracowania ciekawych i wspierających uwagę form przekazu wiadomości oraz różnych umiejętności. Ułatwią odpowiedź na pytanie czy u danego dziecka (ucznia) mamy już do czynienia
z zaburzeniami uwagi czy może funkcjonowanie jego uwagi mieści się w normach wiekowych.
Elżbieta Wzorek – psycholog
Literatura:
Francuz P. Mechanizm uwagi. Przegląd zagadnień w perspektywie psychologicznej
i neurofizjologicznej. W: Brzeziński J., Kowalik S. (red) O różnych sposobach uprawiania psychologii (str.44-70). Poznań, Zysk i S-ka.
Gruszczyk-Kolczyńska E., Zielińska E. Wspomaganie dzieci w rozwoju skupienia uwagi
i zapamiętywania. Warszawa WSiP. 2005 r.
Janiszewska B. Uwaga. Wspomaganie koncentracji uwagi i nie tylko. Ćwiczenia i zabawy dla dzieci od 4 do 9 lat. Warszawa, Seventh Sea. 2007 r.
Janiszewska B. Ocena dojrzałości szkolnej. Warszawa, Seventh Sea. 2008 r.
Pawlik G. 100 ćwiczeń poprawiających koncentrację uwagi opartych na analizatorze wzrokowym oraz wspierających doskonalenie umiejętności czytania i pisania. Warszawa Atut. 2004r.