W praktyce poradnianej i szkolnej pojawia się coraz więcej uczniów z różnymi dysfunkcjami, schorzeniami i trudnościami. Szkoła koncentruje się przede wszystkim na uczniach z różnymi problemami dydaktyczno-wychowawczymi, jednak bardzo ważną grupę stanowią dzieci ze szczególnymi uzdolnieniami. Należy podkreślić nieocenioną rolę nauczycieli w rozpoznawaniu i identyfikowaniu uzdolnień uczniów i wspieraniu ich wszechstronnego rozwoju.
Przekonanie o „zdolnym dziecku” jako o skarbie i źródle radości, często nie oddaje pełnego obrazu codziennych doświadczeń rodziców i nauczycieli. O ile sukcesy, pasje i wyjątkowe osiągnięcia takich dzieci mogą być źródłem dumy i satysfakcji, towarzyszą im również wyzwania, które nie zawsze są dostrzegane przez otoczenie.
Uzdolnione dzieci i uczniowie charakteryzują się wczesnym i spontanicznym ujawnianiem predyspozycji oraz wysokim poziomem sprawności w określonych obszarach aktywności. Kluczową rolę w ich rozwoju odgrywa nauczyciel, który powinien umieć rozpoznać te zdolności oraz odpowiednio je stymulować. Wczesne rozpoznanie talentów umożliwia dostosowanie metod nauczania i wsparcia, co sprzyja pełniejszemu rozwojowi potencjału ucznia. Właściwe podejście pedagogiczne może znacząco wpłynąć na rozwój uzdolnień oraz motywację do dalszej nauki i rozwoju osobistego. Zdolne dzieci mogą wymagać szczególnej stymulacji intelektualnej, szybkiego dostosowywania metod nauczania, a także wsparcia emocjonalnego, gdy napotykają na trudności, frustracje lub izolację społeczną. Rodzice
i nauczyciele często muszą zmagać się z pytaniami o właściwą równowagę między wyzwaniami a wsparciem, dylematami dotyczącymi nadmiernego obciążenia czy też koniecznością indywidualizacji nauczania.
Działania dotyczące wspierania uczniów zdolnych obejmują szeroki zakres strategii i metod mających na celu ich rozwijanie, motywowanie oraz dostosowanie procesu nauczania do ich indywidualnych potrzeb i możliwości.
Zdaniem Tadeusza Lewowickiego za ucznia zdolnego można uznać takiego, który posiada przynajmniej jedną z następujących cech:
- Wysoki poziom zdolności ogólnych i inteligencji (wskaźnik IQ = 120 i więcej).
- Wysoki poziom zdolności specjalnych i uzdolnień.
- Wysokie osiągnięcia lub potencjał do takich osiągnięć w nauce lub innych dziedzinach działalności społecznie wartościowej.
- Osiągnięcia oryginalne i twórcze albo potencjał do takich osiągnięć.
Dzieci zdolne charakteryzują się pewnymi specyficznymi dla całej grupy cechami.
W wieku szkolnym obserwuje się u nich m.in.:
- wysoką sprawność językową, dobrą pamięć, umiejętności wnioskowania, szybkie tempo procesów myślowych, oryginalność zadawanych pytań i wysuwanych sugestii, zainteresowania czytelnicze, umiejętność dostrzegania i rozwiązywania problemów,
- są nieprzeciętne w ilości i jakości słownictwa, w porównaniu z rówieśnikami,
- dziecko zdolne uczy się zwykle z mniejszym wysiłkiem, przyswaja łatwiej treści o wysokim poziomie trudności. Zadania umysłowe wykonuje z przyjemnością, przez dłuższy czas skupia uwagę na tym, co je interesuje,
- charakteryzuje je również wyższy poziom wiary we własne siły i zaufania do samego siebie, silne dążenia do osiągnięć, zwłaszcza intelektualnych,
- odznacza się ogromnymi zdolnościami obserwacji, wyobraźnią i fantazją; jest spostrzegawcze, zauważa wszystkie szczegóły, odróżnia rzeczy istotne od nieistotnych,
- posiada wysoką zdolność koncentracji uwagi,
- w swoim działaniu cechuje się głębszymi dążeniami poznawczymi, większą oryginalnością myślenia. Poszukuje nietypowych problemów oraz ciekawych metod ich rozwiązania,
- z reguły, jego osiągnięcia w nauce i innych dziedzinach są wysokie, oryginalne
i twórcze.
Poza osiągnięciami intelektualnymi, ucznia szczególnie zdolnego charakteryzuje:
- szybkie zapamiętywanie, prawidłowe kojarzenie i rozumowanie, dociekliwość, szeroki wachlarz zainteresowań, niekiedy ukierunkowane uzdolnienia i pasje,
- bogata wyobraźnia, ciekawe pomysły,
- odczuwanie potrzeby wyrażania swoich wrażeń, myśli, i emocji w różnej formie, np. w muzyce, tańcu, plastyce, w słowie lub piśmie,
- niezależna postawa, broni swoich poglądów i pomysłów, ma poczucie humoru.
Trudności ucznia zdolnego:
- łatwość popadania w konflikty z otoczeniem,
- brak nawyków systematycznej pracy,
- wyższy stopień neurotyzmu,
- brak emocjonalnego zrównoważenia,
- nadmierna próżność i pewność siebie,
- brak identyfikacji z grupą,
- skłonność do dominacji lub izolacji,
- egoizm, skrytość, agresywność,
- brak samokrytycyzmu.
Nie istnieje jeden typowy obraz funkcjonowania ucznia zdolnego w środowisku szkolnym. Możemy spotkać różne sytuacje:
- Uczeń może nie chcieć lub nie być w stanie w pełni wykazać swojego potencjału – np. unikać wyróżniania się, by nie zostać obarczonym dodatkowymi obowiązkami.
- Uczeń może uczyć się łatwo, być zadowolonym z siebie i swoich osiągnięć, a nadmiar wolnego czasu przeznaczać na inne (wybrane) przez siebie aktywności.
- Grupa rówieśnicza może nieświadomie wywierać presję na ucznia zdolnego – przez oczekiwanie, że on automatycznie podniesie poziom również im. Uczeń może dostosować się do tych oczekiwań.
- Uczeń zdolny bywa znudzony lekcjami, jeśli są dla niego zbyt łatwe i nie stymulują jego zainteresowań.
- Pomimo wysokich możliwości umysłowych, niektórzy uczniowie zdolni osiągają wyniki gorsze niż przeciętni – dlatego ważne jest ich rozpoznanie i wsparcie.
Współpraca środowiska:
- Rozpoznawanie i rozwijanie zdolności ucznia wymaga ścisłej współpracy rodziny, szkoły
i środowiska pozaszkolnego. - Tworzenie sprzyjającej atmosfery, która zaspokaja potrzeby edukacyjne i emocjonalne ucznia.
Działania w systemie klasowo-lekcyjnym:
- Zaangażowanie ucznia w prowadzenie lekcji, asystenturę, liderstwo.
- Zlecanie dodatkowych, trudniejszych materiałów i referatów.
- Indywidualizacja prac i programów nauczania, tworzenie autorskich projektów.
- Umożliwianie realizacji programów rozwijających krytyczne myślenie i twórczość.
- Przydzielanie opiekuna-tutora.
- Stopniowe zwiększanie wymagań i różnicowanie treści.
Metody i formy pracy:
- Aktywne, twórcze metody nauczania, takie jak metoda projektów, mapa pojęciowa, burza mózgów, kreatywne pisanie i mówienie, inscenizacje, odgrywanie ról, drama.
- Wykorzystanie technik pracy, które rozwijają zainteresowania i uzdolnienia, np. praca
w ośrodkach tematycznych, rozwiązywanie trudnych zadań, projekty badawcze. - Zastosowanie nowoczesnych strategii, np. odwrócona szkoła (flipped classroom), uczniowskie pytania, techniki skojarzeniowe i niezwykłe zastosowania.
Jak rozpoznać ucznia zdolnego?
Sposoby identyfikacji:
- obserwacja (m.in. zachowań znamionujących uzdolnienia, np. aktywności własnej ucznia, zadawania pytań, dociekliwości, prezentowania wiedzy wykraczającej poza program nauczania itp.);
- wywiad (m.in. z uczniem, rodzicami, nauczycielami, psychologiem, osobami spoza szkoły pracującymi na co dzień z uczniem zdolnym);
- testy predyspozycji i zdolności, kwestionariusze, skale, listy cech itd. – przeprowadzane przez licencjonowanych psychologów oraz w przypadku narzędzi o licencji otwartej – nauczycieli lub inne osoby pracujące na co dzień z uczniami zdolnymi;
- nominacje (nauczycielskie, rodzicielskie, zespołu klasowego, osób spoza szkoły pracujących na co dzień z uczniami zdolnymi, autonominacje);
- prace, wytwory i osiągnięcia, np. prace plastyczne, utwory muzyczne, sukcesy
w konkursach, turniejach i olimpiadach; - opinia poradni psychologiczno-pedagogicznej lub psychologa szkolnego.
Działania wspierające uczniów zdolnych:
- Zaangażowanie uczniów zdolnych w prowadzenie lekcji:
- uczynienie ich asystentami nauczyciela,
- wyznaczanie liderów grup,
- zlecanie dodatkowego materiału i referowanie go pozostałym uczniom,
- przydzielanie trudniejszych zadań podczas pracy grupowej lub indywidualnej.
- Indywidualizacja i różnicowanie pracy:
- personalizacja prac domowych,
- zróżnicowanie prac klasowych i zakresu treści (nauczanie wielopoziomowe),
- opracowanie indywidualnych programów nauczania i planów rozwoju,
- przydzielanie długoterminowych zadań, np. na okres wakacji czy ferii,
- stopniowe zwiększanie wymagań zgodnie z możliwościami ucznia.
- Kreatywność i innowacyjność w nauczaniu:
- opracowanie autorskich programów i projektów,
- wprowadzanie najnowszych treści i eksperymentów,
- realizacja własnych projektów badawczych i eksperymentów,
- stosowanie interesujących i nowoczesnych metod prowadzenia zajęć.
- Wspieranie rozwoju osobistego ucznia:
- opracowanie i realizacja indywidualnych planów rozwoju,
- inspirowanie do własnych poszukiwań,
- położenie nacisku na myślenie twórcze zamiast odtwórczego,
- poszerzanie materiału z wyższego etapu edukacyjnego.
- Motywacja i ocena:
- aktywizowanie uczniów przez nauczyciela,
- ocenianie nie tylko osiągnięć, ale także zaangażowania, wkładu własnego, staranności
i współpracy, - przekazywanie słabszych uczniów pod opiekę zdolnych.
- Wsparcie nauczycieli:
- dostosowanie metod i form pracy do predyspozycji i uzdolnień uczniów,
- przydzielenie uczniowi nauczyciela-tutora (opiekuna).
Powyższe działania mają na celu stworzenie środowiska sprzyjającego rozwojowi zdolnych uczniów poprzez indywidualizację nauczania, wyzwania intelektualne, motywację oraz rozwijanie twórczego myślenia i samodzielności.
Rozwój ucznia poza systemem klasowo-lekcyjnym:
- Udział w zajęciach pozalekcyjnych i kółkach naukowych – zachęcanie uczniów do korzystania z dodatkowych form nauki, grupując ich według poziomu i rodzaju zdolności, co pozwala na indywidualne podejście i pogłębianie wiedzy.
- Obóz i wyjazdy naukowe – uczestnictwo w obozach naukowych, seminariach
i konferencjach, zwłaszcza we współpracy z uczelniami wyższymi, co umożliwia poznawanie świata nauki od bardziej doświadczonych ekspertów. - Zaangażowanie w organizacje i projekty – udział w działalności młodzieżowych domów kultury, organizacjach dziecięcych, pracach wolontaryjnych, oraz realizacja własnych projektów badawczych i naukowych, również w ramach współpracy z innymi uczniami.
- Konkursy i olimpiady – udział w konkursach przedmiotowych, zawodach, turniejach,
a także warsztatach i kursach dla uczniów zdolnych, co sprzyja motywacji i rozwijaniu kompetencji. - Wykorzystanie nowoczesnych technologii – nauka i samokształcenie przy użyciu narzędzi
e-learningowych, platform edukacyjnych, co pozwala na rozwijanie umiejętności
w nowoczesnym środowisku. - Promocja osiągnięć uczniów – organizacja wystaw, publikacji i wręczanie dyplomów, które motywują i wywołują dumę z własnych osiągnięć.
- Kontakt z uczelniami i instytucjami kulturalnymi – uczestnictwo w zajęciach na wyższych uczelniach, pracach w kołach naukowych, a także w wydarzeniach kulturalno-oświatowych, festiwalach, koncertach, warsztatach i przedstawieniach.
- Wolontariat i współpraca z ekspertami – angażowanie uczniów w działania charytatywne oraz korzystanie z wiedzy i doświadczenia nauczycieli, specjalistów, instruktorów spoza szkoły.
- Międzynarodowa wymiana i współpraca – uczestnictwo w programach wymiany młodzieży, nauka w szkołach artystycznych, muzycznych, a także udział w międzynarodowych wydarzeniach.
- Spotkania z ludźmi sukcesu – udział w spotkaniach, konferencjach, festiwalach
i warsztatach z pasjonatami i ekspertami, co inspiruje i motywuje do dalszego rozwoju. - Udział w wydarzeniach pozaszkolnych – seminaria, wystawy, koncerty, obozy, kółka zainteresowań, które pozwalają na rozwijanie pasji i nawiązywanie nowych kontaktów.
Rozwój ucznia, poza tradycyjnym systemem nauczania, wymaga różnorodnych działań, które wspierają jego zdolności, pasje i zainteresowania, a także umożliwiają mu zdobywanie wiedzy i umiejętności w różnych środowiskach i formach.
Kształcenie uczniów zdolnych wymaga indywidualnego podejścia, różnorodnych metod aktywizujących, współpracy środowiskowej i ciągłej ewaluacji postępów. Tworzenie sprzyjającego klimatu, motywowanie, rozwijanie twórczości i krytycznego myślenia, to podstawowe elementy wspierające ich rozwój. Nauczyciele powinni dążyć do zapewnienia warunków, które pozwolą uczniom zdolnym nie tylko osiągać sukcesy, ale także rozwijać pełnię swoich możliwości i pasji.
Ważne jest, by społeczność edukacyjna i rodzinna zdawała sobie sprawę, że bycie zdolnym dzieckiem to nie tylko przyjemność i dumne chwile, ale także codzienne wyzwania, które wymagają zrozumienia, cierpliwości i odpowiedniej opieki. Kluczowe jest, aby nie narzucali swojej wiedzy jako jedynej słusznej, lecz pomagali młodym ludziom w samodzielnym kształtowaniu szczęśliwego i interesującego życia, wspierając ich zdolności i marzenia. Tylko wtedy można w pełni wspierać rozwój tych wyjątkowych dzieci w sposób harmonijny i zrównoważony.
Polecana literatura:
- Uczeń zdolny: jak go rozpoznać i jak z nim pracować/Wiesława Limont. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2010.
- Kształcenie i promowanie uczniów zdolnych, pod red. Moniki Wróblewskiej. Białystok: „Trans Humana”, 2008.
- Działalność szkoły we wspomaganiu rozwoju ucznia zdolnego / Agnieszka Żłobił – Kraków: „Impuls”, 2010.
ORE – Ośrodek Rozwoju i Edukacji:
- Marcin Braun, Maria Mach – Jak pracować ze zdolnymi? Poradnik dla nauczycieli i rodziców
- Iwona Fechner-Sędzicka – Model pracy z uczniem zdolnym w szkole podstawowej. Jak praktycznie
i systemowo zorganizować edukację uczniów zdolnych na poziomie szkoły podstawowej? - Joanna Wrona (recenzent) – Podniesienie efektywności kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
Opracowała: mgr Wioletta Rymanowska – pedagog, doradca zawodowy